ΑΔΕΛΦΟΙ ΜΑΝΑΚΙΑ

 

ΑΒΔΕΛΛΑ & ΑΔΕΛΦΟΙ ΜΑΝΑΚΙΑ

Κοινότητα Αβδέλλας

Εκδόσεις Έλλα, Λάρισα 2004

 

Ένα μεγάλο ερωτηματικό στην ιστορία της Ελληνικής φωτογραφίας πλανάται πάνω από το έργο και της ημέρες των αδελφών Μανάκια, του Γιαννάκη (1879-1954) και του Μίλτου (1881-1964). Βλάχοι γεννημένοι στην Αβδέλλα του νομού Γρεβενών, υπήρξαν συγχρόνως πολυπράγμονες φωτογράφοι στον γεωγραφικό χώρο που μοιράζεται σήμερα μεταξύ πέντε κρατών, αλλά και πρωτοπόροι του κινηματογράφου στα Βαλκάνια. Ερωτηματικά και έριδες συσσωρεύθηκαν κατά καιρούς γύρω από την εθνικότητα ή εθνότητά των, τη μοίρα του αρχείου των, ακόμα και γύρω από την σωστή μορφή του επωνύμου. Για τον Άλκη Ξανθάκη στη Ιστορία της Ελληνικής φωτογραφίας (1994) πρόκειται για τους «Ηπειρώτες αδελφούς Μανάκη», όμως για τον Γιώργη Έξαρχο που στο βιβλίο του Αδελφοί Μανάκια (1991) τους χαρακτηρίζει με μεγάλη ακρίβεια Αρμάνους-Βλάχους, «η παραποίηση του επώνυμου των Μανάκια σε Μανιάκης-Μανάκης [είναι] απόρροια μονόφθαλμης και δήθεν ελληνοκεντρικής αντίληψης». Μανάκια  «ελληνοβλαχικής καταγωγής» τους θέλει και η καινούργια αυτή έκδοση από την Αβδέλλα.

Ο Έξαρχος, που είναι μάλλον ο πλέον εμβριθής μελετητής του βίου των αδελφών,  συνοψίζει το θέμα της ταυτότητάς των Μανάκια ως εξής: «γεννήθηκαν Οθωμανοί υπήκοοι, στην επικράτεια του τουρκικού κράτους, από Αρμάνους γονείς, σε βλάχικο χωριό, επί Μακεδονικών εδαφών του ελληνικού χώρου, που αργότερα εντάχθηκαν στο Νεοελληνικό κράτος... πέρασαν τα παιδικά και εφηβικά τους χρόνια στο ελληνικό χωριό Αβδέλλα και τα ώριμα χρόνια τους στην Μπίτολια (Μοναστήρι)· και πέθαναν ο Γιαννάκης ως Έλληνας στην Ελλάδα και ο Μίλτος στη Γιουγκοσλαβία στο Μοναστήρι, σαν Μακεδόνας κατά πως τον θεώρησαν οι Σκοπιανοί». Άλλοι μελετητές έχουν χαρακτηρίσει τους Μανάκια «πολίτες των Βαλκανίων».

Το αρχείο των αδελφών παρέμεινε με τον Μίλτο Μανάκια στη Γιουγκοσλαβία. Ένα μέρος, αποτελούμενο από το κινηματογραφικό κυρίως υλικό, κατέληξε το 1955 και μετά από αρκετές περιπέτειες στο «Αρχείο της Μακεδονίας» της Δημοκρατίας των Σκοπίων, ενώ το φωτογραφικό υλικό, αποτελούμενο από άνω των 12.000 λήψεων, αγοράσθηκε το 1961 από το Ιστορικό Αρχείο Μπίτολας. Σύμφωνα με τον Έξαρχο, ο Μίλτος κατέβαλε κάποιες προσπάθειες να παραχωρήσει το αρχείο του στο Ελληνικό κράτος, όμως «η απάντηση που εισέπραξε ήταν τέλεια αδιαφορία» - πράγμα που δυστυχώς, δεν μας εκπλήσσει ιδιαιτέρως.

Οι έριδες γύρω από την εθνική ταυτότητα των Μανάκια είναι μάλλον στείρες και μη εποικοδομητικές· από τη μια μεριά, η ελληνική πολιτισμική ταυτότητα των αδελφών παραμένει αδιαμφισβήτητη, ενώ από την άλλη, εξίσου αδιαμφισβήτητο είναι το γεγονός ότι έζησαν και εργάσθηκαν κατά κύριο λόγο στη Γιουγκοσλαβία, συμβάλλοντας εκ των ενόντων στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας της χώρας εκείνης και των διαδόχων κρατών της.

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η γνωριμία με το έργο τους και η αξιολόγησή του, κάτι που παραμένει ακόμα και σήμερα εξαιρετικά δύσκολο. Το φωτογραφικό έργο των Μανάκια τείνει να επισκιασθεί από το κινηματογραφικό, προπάντων μετά από τον μυθικό χαρακτήρα που προσέδωσε στο δεύτερο η ταινία του Θόδωρου Αγγελόπουλου Το Βλέμμα του Οδυσσέα (1995), οι ίδιοι όμως φαίνεται να τα θεωρούσαν περίπου ισοβαρή· πάντα κατά τον Έξαρχο, άφησαν «ένα έργο – φωτογραφικό και κινηματογραφικό – ανεκτίμητης αξίας». Το πρόβλημα είναι ότι δεν είμαστε ακόμα σε θέση να αξιολογήσουμε την άποψη αυτή.

Παρά την μεγάλη ιστορική σημασία που ενδεχομένως παρουσιάζει η συνολική εργασία των, η ελληνική βιβλιογραφία των Μανάκια είναι ιδιαιτέρως πενιχρή. Στο βιβλίο του Έξαρχου και σε μια έκδοση της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Θεσσαλονίκης με τον αναλφάβητο τίτλο The Manakis Brothers, the Greek Pioneers of the Balkanic Cinema (σύγγραμμα που μου είναι άγνωστο, αφού, όπως και τα υπόλοιπα δημοσιεύματα της Π.Π., ουδείς ενδιαφέρθηκε να το κυκλοφορήσει ή να το διαθέσει στο εμπόριο) προστίθεται τώρα και το λεύκωμα Αβδέλλα & Αδελφοί Μανάκια, δημιούργημα της Κοινότητας Αβδέλλας χρηματοδοτημένο από το Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού. Πρόκειται για μάλλον αυτοσχέδιο εγχείρημα, που αρχίζει με συνοπτικό τουριστικό οδηγό της περιοχής, συνεχίζει με ανυπόγραφο κείμενο βιογραφικού περιεχομένου, προχωράει στον κύριο κορμό που αποτελείται από φωτογραφίες των Μανάκια που αντλήθηκαν από τοπικά αρχεία, και τελειώνει με ένα παράξενο μίγμα ερασιτεχνικών και ελάσσονος ενδιαφέροντος φωτογραφιών διαφόρων εποχών και ποικίλης προελεύσεως.

Δυστυχώς, αν και στην πλειοψηφία του πρωτοεμφανιζόμενο, το φωτογραφικό αυτό υλικό δεν συνεισφέρει πολλά πράγματα στη κριτική αξιολόγηση του έργου των αδελφών. Απ’ όσο μπορεί κανείς να κρίνει, οι φωτογραφίες (κυρίως ομαδικά πορτραίτα) δεν μαρτυρούν καμιά ιδιαίτερη ικανότητα ή έμπνευση, παραμένοντας πεζές και ξύλινες απεικονίσεις. Δύο σκέψεις έρχονται όμως να αμβλύνουν την κρίση αυτή. Πρώτη είναι το γεγονός ότι η επιλογή εικόνων θα πρέπει να έγινε με βάση τον αναγκαστικά περιορισμένο αριθμό φωτογραφιών που βρίσκονται στα Αβδελλιότικα αρχεία – το αποδεικνύει εξάλλου η παρουσία ανάμεσά των δύο τουλάχιστον φωτογραφιών με εμφανή τα ίχνη του ράστερ, απόδειξη ότι πρόκειται για αντιγραφές από εφημερίδα. Δεύτερη είναι η γενικά κακή ποιότητα των αναπαραγωγών, που σημαίνει πως πολλές, αν όχι οι περισσότερες, υποφέρουν από υπερβολικό κοντράστ, κακή εστίαση και άλλα προβλήματα που πιθανώς πρέπει να χρεωθούν σε ελαττωματική σάρωση των πρωτοτύπων - πολλά από τα οποία εξ άλλου είναι εμφανώς ταλαιπωρημένα.

Από την άποψη όγκου και ποιότητας πληροφοριών, το κατά τα άλλα κάπως δύσχρηστο βιβλίο του Γιώργη Έξαρχου (δίνει περισσότερο την εντύπωση συρραφής διαφόρων κειμένων και σημειώσεων, παρά ολοκληρωμένου συγγράμματος) παραμένει μοναδική πηγή για τους Μανάκια, η εικονογράφησή του όμως είναι και αυτή ελλιπής. Το καινούργιο αυτό βιβλίο, ουσιαστικά ερασιτεχνικό σε σύλληψη και εκτέλεση, δεν παύει να είναι πρόσκαιρα χρήσιμη πηγή πρόσθετου φωτογραφικού υλικού. Είναι όμως προφανές πως για να κλείσει το μεγάλο αυτό κενό της ελληνικής φωτογραφικής ιστορίας, θα χρειασθεί κάποτε να διεξαχθεί εμπεριστατωμένη έρευνα στα αρχεία της Μπίτολας.

---

Πρώτη δημοσίευση, Φωτογράφος 147 (Μάρτιος 2006)